Dlaczego open access w Horyzoncie 2020?
Nowy program naukowy dla Europy zaplanowany na lata 2014-2020 wprowadza bardzo poważne zmiany, jeśli chodzi o upowszechnianie wyników badań, danych badawczych i popularyzację ich w Europie. Pojawia się w nim wymóg otwartego upowszechniania wyników badań w Internecie (research publications) oraz pilotaż związany z upowszechnianiem surowych danych badawczych (datasets, row data, research data).
Najważniejszym dokumentem informacyjnym o zasadach upowszechniania wyników badań dla beneficjentów tego programu jest Guidelines on Open Access to Scientific Publications and Research Data in Horizon 2020 ogłoszony w roku 2013. Istotnym jest także informator związany z surowymi danymi badawczymi Guidelines on Data Management in Horizon 2020, potrzebny dla tych dziedzin, które obejmie pilotaż otwartości.
Dokumenty programowe, które zawierają konkretne wymogi dla beneficjentów, wynikające bezpośrednio z postanowień Parlamentu Europejskiego, są to wniosek aplikacyjny oraz umowa, którą trzeba będzie podpisać, przed przystąpieniem do programu. Poniżej podajemy te fragmenty z dokumentów, które odnoszą się do zasad open access, warto je przejrzeć, by zorientować się, jakie wymogi są stawiane w programie i zdecydować, czy jesteśmy w stanie je spełnić:
Fragment wniosku aplikacyjnego dotyczący zasad upowszechniania wyników badań
Fragment umowy projektowej dotyczący zasad upowszechniania wyników badań
Praktyczne wskazówki dla beneficjentów
Co deponować?
- Czytelną dla maszyny kopię elektroniczną artykułu czy raportu z badań – wersję finalną tekstu po recenzjach opublikowaną w dowolnym wydawnictwie (postprint w pdf) lub finalną wersję rękopisu zaakceptowanego do publikacji czy raportu z badań (preprint w pdf)
- wybrane dane badawcze zgodne z zasadami FAIR, jeszcze zasady nie są obowiązkowe, tylko zalecane. Mamy więc dużo swobody.
Gdzie deponować?
Unia Europejska zaleca upowszechnianie wyników badań (artykuły lub dane) zarówno w repozytoriach otwartych, jak i czasopismach otwartych. Jedne i drugie mają opracowane standardy otwartego publikowania zgodne z zasadami FAIR.
Polska ma częściowo przygotowaną infrastrukturę informatyczną, która pozwoli się naszym beneficjentom na wywiązanie się z zaleceń wobec otwartego upowszechniania wyników badań. Niektóre polskie uczelnie mają już otwarte repozytoria, w których będzie można składować publikacje czy raporty wynikające z badań Horyzontu 2020, a dla tych którzy nie mają uczelnianych repozytoriów jest dostępne ogólnopolskie repozytorium CEON tworzone przez ICM UW.
Polskie repozytoria publikacji naukowych
Ogólnopolskie repozytorium danych badawczych RepOD (ICM UW)
Wyniki badań mogą być także składowane w repozytoriach instytucjonalnych liderów projektu lub w europejskim repozytorium Zenodo stworzonym w CERN, a także w repozytoriach dziedzinowych dla artykułów (lista tych repozytoriów do wglądu w Open DOAR); dla danych w re3data.
Czasopisma otwarte, w których można publikować artykuły lub dane badawcze się na światowej liście tworzonej przez Uniwersytet w Lund – DOAJ. zachęcamy do ich przejrzenia i wyszukania odpowiedniego czasopisma. Można także publikować artykuły w czasopismach przez siebie wybranych u komercyjnych wydawców, którzy zwykle stosują oni odpłatne modele open access (do niektórych polskie państwo dopłaca), trzeba wówczas zaplanować w projekcie odpowiednie kwoty na pokrycie tych opłat. Polecana przez nas lista czasopism naukowych (w tym otwartych) tworzona jest także na Uniwersytecie w Regensburgu.
W razie niepewności co do polityki open access jakiegoś wydawcy światowego polecamy listę SHERPA/ROMEO tworzoną w Wielkiej Brytanii przez instytucję JISC, na której można znaleźć dokładną informację o tym, jakie modele open access stosują poszczególni wydawcy lub wręcz poszczególne tytuły czasopism naukowych. Jest to ważne, bo większość redakcji komercyjnych czasopism dopuszcza upowszechniania artykułów w repozytoriach własnej instytucji.
Kiedy deponować?
Każdy beneficjent musi upowszechnić artykuł naukowy jak najszybciej, najlepiej w dniu publikacji. Każdy beneficjent musi zapewnić otwarty dostęp do zdeponowanych publikacji – w repozytorium – od razu lub w terminie sześciu miesięcy od daty publikacji ( a dwunastu miesięcy dla nauk społecznych i humanistycznych). Beneficjenci muszą również zapewnić otwarty dostęp do metadanych bibliograficznych, które identyfikują publikację. Metadane bibliograficzne muszą być przygotowane w formacie standardowym i obejmować poniższe dane:
- zapis o tym, że publikacja została wyprodukowana w ramach UE i Horyzontu 2020.
- nazwę akcji, akronim projektu oraz numer grantu;
- datę publikacji, długość okresu embarga, jeżeli ma to zastosowanie;
- trwały identyfikator upowszechnionego tekstu.
Jeśli beneficjent naruszy którekolwiek ze zobowiązań, dotacja może być zmniejszona.
Nie ma jednak przymusu w przypadku danych badawczych, w Horyzoncie 2020 testuje się to rozwiązanie, więc jest duża swoboda. Warto jednak to robić, bo coraz więcej donatorów premiuje naukowców za to w komisjach oceniających poszczególne granty.
Prawa autorskie
We wszystkich przypadkach, Komisja zachęca autorów do zachowywania swoich praw majątkowych a przyznawania wydawcy jedynie odpowiedniej licencji. Międzynarodowa organizacja Creative Commons oferuje przydatne rozwiązania w tym zakresie (zob. licencje Creative Commons Polska). My polecamy całkowicie otwarte licencje CC ) lub CC BY-SA, które rozszerzają zasadę dzielenia się zasobami nawet jeśli są powtórnie wykorzystane przez komercyjne firmy.
Szczegóły można poznać w publikacji Centrum Cyfrowego Wolne licencje w nauce. Instrukcja. Książka KOED jest skierowana do autorów – humanistów (choć nie tylko), chcących dowiedzieć się jak efektywnie udostępniać i zwiększać widoczność swoich prac w sieci dzięki wolnym licencjom.
W Instrukcji znajdziemy:
- przystępne wyjaśnienie podstaw prawa autorskiego i licencji Creative Commons,
- argumenty, że warto wykorzystywać wolne licencje do publikowania własnych prac i pokazujemy dlaczego,
- praktyczną instrukcję m.in. tego, jak czytać umowy wydawnicze i na co zwracać uwagę, aby zapewnić jak najszerszy dostęp do własnej publikacji naukowej.
W przypadku danych badawczych bardzo dobry poradnik prawny ma na swoich stronach ICM UW na platformie RepOD.
Szkolenia indywidualne
Koalicja Otwartej Edukacji, która ma grupę aktywistów działającą na rzecz otwartej nauki, może przygotować szkolenie dla konkretnej uczelni czy instytucji naukowej, która ma potrzebę poszerzenia swojej wiedzy w zakresie metod i sposobów upowszechniania wyników badań w Internecie. Szkolenie może być skierowane zarówno do administracji, jak i pracowników instytucji. Zainteresowani mogą kontaktować się z redaktorką naczelną portalu Bożeną Bednarek-Michalską (działaczką ruchu open access od 2001 roku) lub z pracownikami Platformy Otwartej Nauki ICM UW.
Dobierzemy dla Państwa indywidualne podejście w zależności od bieżących potrzeb.
Przykładowe szkolenie dot. DANYCH BADAWCZYCH
- Wykład Bożeny Bednarek-Michalskiej z BG UMK o przygotowywaniu Planu Zarządzania Danymi Badawczymi dla NCN (filmowany przez TV UMK).
- Zarządzanie danymi badawczymi – nagranie ze szkolenia prowadzonego przez dr Leszka Szafrańskiego Biblioteki Jagiellońskiej, którego tematem były m. in. dobre praktyki przygotowania planów zarządzania danymi.
