Powszechny i bezpłatny dostęp do wiedzy stanowi jeden z fundamentów rozwoju społeczeństwa i zyskuje coraz większe znaczenie w politykach publicznych. Otwarty dostęp do wyników badań finansowanych ze środków publicznych umożliwia ich bezpłatne wykorzystanie nie tylko przez naukowców, ale także studentów, edukatorów, przedsiębiorców i całe społeczeństwo.

Dlaczego warto udostępniać rezultaty badań w sposób otwarty?

Udostępnianie publikacji naukowych: 

  • szybsze tempo rozpowszechniania rezultatów badań, 
  • większa widoczność i oddziaływanie,
  • wzrost cytowań publikacji.

Właściwe zarządzanie danymi i ich otwarte udostępnianie:

  • zapewnienie wyższej jakości i rzetelności badań, 
  • umożliwienie weryfikacji badań,
  • powiązanie publikacji z danymi badawczymi i innymi materiałami,
  • możliwość ponownego wykorzystania danych.

 

Kraje członkowskie UNESCO przyjęły w listopadzie 2021 r. rekomendacje w zakresie otwartej nauki, w których określono globalne cele, standardy i wartości związane z komunikacją naukową. Zob. UNESCO, https://www.unesco.org/en/natural-sciences/open-science

Co mogą zrobić autorzy, aby włączyć się w działania na rzecz otwartej nauki?

  • dążyć do upowszechnienia jak największej liczby swoich publikacji oraz danych badawczych w modelu otwartym;
  • korzystać ze standardowych licencji Creative Commons, w szczególności wolnych licencji CC BY i CC BY-SA, aby każdy mógł sprawdzić, na jakich zasadach może korzystać z udostępnionych materiałów, zob. stronę Creative Commons: https://creativecommons.pl/poznaj-licencje-creative-commons/;
  • deponować publikacje, dane badawcze i innego typu materiały naukowe w odpowiednich repozytoriach, które są przystosowane do przechowywania i udostępniania tego typu materiałów, zob. informacje o repozytoriach w zakładce Baza wiedzy, https://uwolnijnauke.pl/baza-wiedzy;
  • zapoznać się z politykami otwartości instytucji finansujących badania naukowe, aby wiedzieć jakie obowiązki związane z udostępnianiem rezultatów ciążą na grantobiorcach, zob. zamieszczone poniżej informacje o zasadach przyjętych przez Narodowe Centrum Nauki i Komisję Europejską;
  • korzystać z porad i wsparcia bibliotek akademickich w zakresie upowszechniania rezultatów badań w otwartych modelach i w odpowiednich repozytoriach instytucjonalnych prowadzonych przez instytucje zatrudniające badaczy i badaczki,  
  • korzystać z trwałych identyfikatorów przypisanych osobom (ORCID – Open Researcher and Contributor ID, https://info.orcid.org/researchers/) oraz publikacjom i danym badawczym (np. DOI – Digital Object Identifier, https://www.doi.org/faq.html ), warto wiedzieć, że trwałe identyfikatory posiadają także instytucje naukowe (ROR – Research Organization Registry, https://ror.org/);
  • negocjować z wydawcami zasady publikowania artykułów naukowych, korzystając np. ze wskazówek opracowanych w ramach kampanii informacyjnej dot. strategii zachowania praw autorskich w Planie S, https://www.coalition-s.org/resources/rights-retention-strategy/; 
  • zapoznać się z publikacjami na temat otwartej nauki i poradnikami prawa autorskiego, zob. sugerowane lektury poniżej.

Polityki otwartości i zalecenia

Ministerstwo Edukacji i Nauki

W 2015 r. przyjęty został w Polsce dokument pt. „Kierunki rozwoju otwartego dostępu do publikacji i wyników badań naukowych w Polsce”, który miał charakter zaleceń dotyczących wprowadzania otwartego dostępu przez podmioty finansujące badania, jednostki naukowe, uczelnie oraz wydawców naukowych.

Zob. https://www.gov.pl/web/edukacja-i-nauka/otwarty-dostep-do-publikacji-naukowych 

Otwarta nauka ujęta została także w przyjętej w 2022 r. Polityce Naukowej Państwa, strategicznym dokumencie określającym priorytety funkcjonowania systemu szkolnictwa wyższego i nauki w Polsce.

Zob. https://www.gov.pl/web/edukacja-i-nauka/polityka-naukowa-panstwa-przyjeta-przez-rade-ministrow

Narodowe Centrum Nauki

W 2019 roku NCN wdrożył do wniosków o finansowanie projektów badawczych Plan Zarządzania Danymi – Data Management Plan (DMP). 31 maja 2020 roku wprowadzona została „Polityka NCN dotycząca otwartego dostępu do publikacji”, wdrażająca ogólne zasady Planu S, który jest realizowany przez koalicję instytucji naukowych (zob. Koalicja S, https://www.coalition-s.org/). 

Zob. https://www.ncn.gov.pl/finansowanie-nauki/otwarta-nauka

Aby ułatwić autorom wybór otwartego czasopisma, Koalicja S utworzyła wyszukiwarkę Journal Checker Tool, https://journalcheckertool.org/

Komisja Europejska

Komisja Europejska od wielu lat aktywnie prowadzi i rozwija politykę otwartości obowiązującą w programach ramowych. Aktualnie realizowany jest program Horyzont Europa, w przewodniku dostępnym na stronie KE znaleźć można wymagane i rekomendowane rozwiązania w obszarze otwartej nauki, zob.  https://ec.europa.eu/info/funding-tenders/opportunities/docs/2021-2027/horizon/guidance/programme-guide_horizon_en.pdf).

Zob. https://research-and-innovation.ec.europa.eu/strategy/strategy-2020-2024/our-digital-future/open-science_en

Więcej materiałów informacyjnych

Platforma Otwartej Nauki – prowadzone w ICM UW centrum kompetencji w zakresie otwartej nauki

Centrum Kompetencji Otwartej Nauki Biblioteki Politechniki Gdańskiej, https://pg.edu.pl/openscience 

Koalicja Otwartej Edukacji, http://koed.org.pl/

Poradniki OpenAIRE – europejskiej organizacji rozwijającej infrastrukturę otwartej nauki, poradniki dotyczą otwartej nauki, zarządzania danymi i polityki otwartości w programie Horyzont Europa, https://www.openaire.eu/guides 

FOSTER – europejski portal z zasobami edukacyjnymi i kursami na temat otwartej nauki, https://www.fosteropenscience.eu/